martedì 22 febbraio 2011

Ancora Cicerone!

Vorrei soffermarmi, in maniera veloce, su altri testi di Cicerone che sono connessi con il tema della replicazione in maniera trasversale.

Partirei con il De Invetione, primo trattato scritto alla fine degli anni Ottanta. Il progetto corrispondeva inizialmente le cinque partizioni tradizionali della retorica (inventio, dispositivo, elocutio, memoria, actio), ma Cicerone si fermò alla prima.
Vorrei segnalare il seguente passo: Questioni di metodo: l’eclettismo (II, 4-5). Cicerone è ancora giovane e in questi versi si avvale di un celebre aneddoto sul pittore greco Zeusi per introdurre un’importante digressione sul proprio metodo di lavoro: Zeusi, avendo avuto l’incarico di dipingere l’immagine di Elena, aveva utilizzato non un solo modello, ma le cinque più belle donne della città. Allo stesso modo, anche Cicerone si avvarrà delle più diverse fonti per sviluppare il suo discorso sull’arte retorica.

“Quod quoniam nobis quoque voluntatis accidit ut artem dicendi perscriberemus, non unum aliquod proposuimus exemplum, cuius omnes partes, quocumque essent in genere, exprimendae nobis necessario viderentur: sed, omnibus unum in locum coactis scriptoribus, quod quisque commodissime praecipere videbatur, excerpsimus […]”

Il secondo e il terzo testo fanno parte dell’Orator, testo composto in un solo libro nella seconda metà del 46, riprendendo in forma di lettera molti degli argomenti già discussi precedentemente sulla retorica.
I versi che mi interessano sono i seguenti (69-70):

“Erit igitur eloquens - hunc enim auctore Antonio quaerimus - is qui in foro causisque civilibus ita dicet, ut probet, ut delectet, ut flectat. Probare necessitatis est, delectare suavitatis, flectere victoriae: nam id unum ex omnibus ad obtinendas causas potest plurimum. Sed quot officia oratoris, tot sunt genera dicendi: subtile in probando, modicum in delectando, vehemens in flectendo; in quo uno vis omnis oratoris est. Magni igitur iudici, summae etiam facultatis esse debebit moderator ille et quasi temperator huius tripertitae varietatis; nam et iudicabit quid cuique opus sit et poterit quocumque modo postulabit causa dicere. Sed est eloquentiae sicut reliquarum rerum fundamentum sapientia. Vt enim in vita sic in oratione nihil est difficilius quam quid deceat videre.

Nel passo che ho riportato vengono definiti gli officia del perfetto oratore: volto non solo a probare ma anche a delectare e flectere; non limitato dunque a uno stile ma capace di dominarli tutti e tre. Ogni orazione non solo pretende un determinato stile, ma questo va ravvivato al proprio interno ricorrendo simultaneamente a tutti e tre i generi stilistici (tripertitae varietatis).

L’Orator mi interessa anche per un altro motivo. Si prenda in considerazione il passo che segue (118 - 121):

Nec vero dialecticis modo sit instructus orator, sed habeat omnes philosophiae notos et tractatos locos. Nihil enim de religione, nihil de morte, nihil de pietate, nihil de caritate patriae, nihil de bonis rebus aut malis, nihil de virtutibus aut vitiis, nihil de officiis, nihil de dolore, nihil de voluptate, nihil de perturbationibus animi et erroribus […] De materia loquor orationis etiam nunc, non de ipso genere dicendi; volo enim prius habeat orator rem, de qua dicat, dignam auribus eruditis, quam cogitet quibus verbis quidque dicat aut quo modo. […] quid est enim turpius quam legitimarum et civilium controversiarum patrocinia suscipere, cum sis legum et civilis iuris ignarus? Cognoscat etiam rerum gestarum et memoriae veteris ordinem, maxime scilicet nostrae civitatis, sed etiam imperiosorum populorum et regum illustrium. Nescire autem quid ante quam natus sis acciderit, id est semper esse puerum. Quid enim est aetas hominis, nisi ea memoria rerum veterum cum superiorum aetate contexitur? Commemoratio autem antiquitatis exemplorumque prolatio summa cum delectatione et auctoritatem orationi affert et fidem. 

Sono versi per me veramente importanti: l’oratore dovrebbe avere una formazione culturale molto ampia, attingere dalla filosofia per allargare i propri orizzonti. Res caelestae e res humanae, Somnium Scipionis e Orator. Insomma, l’oratore è uno studioso e studiare è impegno sia nelle materie che riguardano l’animo, sia in quelle scientifiche (fisica).

Il quarto passo che propongo viene dal De Officiis, composto nell’ottobre – dicembre del 44, ultima opera filosofica di Cicerone. I versi che propongo hanno esercitato molta influenza sull’Umanesimo italiano del Quattrocento definendo la natura dell’uomo e il suo ruolo nel mondo. Grazie alla ragione, l’uomo si separa dalle bestie, crea modelli di convivenza civile fondati sulla solidarietà e sulla giustizia, aspira a conoscere la verità, desidera la bellezza.

"Homo autem, quod rationis est particeps, per quam consequentia cernit, causas rerum videt earumque praegressus et quasi antecessiones non ignorat, similitudines comparat rebusque praesentibus adiungit atque adnectit futuras, facile totius vitae cursum videt ad eamque degendam praeparat res necessarias.

Eademque natura vi rationis hominem conciliat homini et ad orationis et ad vitae societatem ingeneratque inprimis praecipuum quendam amorem in eos qui procreati sunt impellitque ut hominum coetus et celebrationes et esse et a se obiri velit ob easque causas studeat parare ea quae suppeditent ad cultum et ad victum nec sibi soli sed coniugi liberis ceterisque quos caros habeat tuerique debeat quae cura exsuscitat etiam animos et maiores ad rem gerendam facit.

In primisque hominis est propria veri inquisitio atque investigatio. Itaque cum sumus necessariis negotiis curisque vacui, tum avemus aliquid videre, audire, addiscere, cognitionemque rerum aut occultarum aut admirabilium ad beate vivendum necessariam ducimu. Unum hoc animal sentit quid sit ordo, quid sit quod deceat, in factis dictisque qui modu. Quibus ex rebus conflatur et efficitur id, quod quaerimus, honestum, quod etiamsi nobilitatum non sit, tamen honestum sit, quodque vere dicimus, etiamsi a nullo laudetur, natura esse laudabile.

Nec vero illa parva vis naturae est rationisque quod unum hoc animal sentit quid sit ordo quid sit quod deceat in factis dictisque qui modus. Itaque eorum ipsorum quae aspectu sentiuntur nullum aliud animal pulchritudinem venustatem convenientiam partium sentit; quam similitudinem natura ratioque ab oculis ad animum transferens multo etiam magis pulchritudinem constantiam ordinem in consiliis factisque conservandam putat cavetque ne quid indecore effeminateve faciat tum in omnibus et opinionibus et factis ne quid libidinose aut faciat aut cogitet. Quibus ex rebus conflatur et efficitur id quod quaerimus honestum quod etiamsi nobilitatum non sit tamen honestum sit quodque vere dicimus etiamsi a nullo laudetur natura esse laudabile."

Ultimo, ma non per importanza è il passo del De Legibus in cui si afferma che l’uomo è stato generato da Dio, la ragione è comune a tutti gli uomini, la legge è recta actio, ispirata direttamente dalla natura e perciò eterna, universale, uguale per tutti (22 – 23):

“Non faciam longius. Huc enim pertinet: animal hoc providum, sagax, multiplex, acutum, memor, plenum rationis et consilii, quem vocamus hominem, praeclara quadam condicione generatum esse a supremo deo. Solum est enim ex tot animantium generibus atque naturis particeps rationis et cogitationis, quom cetera sint omnia expertia. Quid est autem, non dicam in homine, sed in omni caelo atque terra, ratione divinius? Quae quom adolevit atque perfecta est, nominatur rite sapientia.
Est igitur, quoniam nihil est ratione melius, eaque <est> et in homine et in deo, prima homini cum deo rationis societas. Inter quos autem ratio, inter eosdem etiam recta ratio [et] communis est: quae cum sit lex, lege quoque consociati homines cum dis putandi sumus. Inter quos porro est communio legis, inter eos communio iuris est. Quibus autem haec sunt inter eos communia, ei ciuitatis eiusdem habendi sunt. Si uero isdem imperiis et potestatibus parent, multo iam magis parent [autem] huic caelesti discriptioni mentique diuinae et praepotenti deo, ut iam uniuersus <sit> hic mundus una ciuitas communis deorum atque hominum existimanda. Et quod in ciuitatibus ratione quadam, de qua dicetur idoneo loco, agnationibus familiarum distinguuntur status, id in rerum natura tanto est magnificentius tantoque praeclarius, ut homines deorum agnatione et gente teneantur."

Nessun commento:

Posta un commento